ارزیابی جامع اثرات سوء برداشت بی رویه شن و ماسه از رودخانه های کشور

در روند رو به توسعه کشور و اجرای پروژه های بزرگ ملی و زیربنایی، نقش مصالح ساختمانی به ویژه شن و ماسه - غیرقابل انکار است. لیکن برداشت بی رویه و بدون مطالعه، سبب بروز خسارتهای بسیاری در رودخانه های کشور - که شاهراه حیاتی تأمین و عبور آب های سطحی هستند و تیز سازه های تقاطعی در رودخانه ها شده و تهدید جدی برای محیط زیست گیاهی و جانوری محسوب شده و تشدید عوامل وقوع سیلاب به ویژه در نزدیکی شهرها را به دنبال دارد. از سوی دیگر، چنانچه برداشت شن و ماسه تحت اصول فنی مناسب و نیز مدیریت صحیح صورت گیرد، نه تنها تبعات منفی آن به حداقل می رسد بلکه عملکرد رودخانه و پایداری آن نیز افزایش می یابد. قرار گرفتن کشور ما در مرحله سازندگی و اجرای طرح های زیربنایی و عمرانی متعدد مانند طرح های بزرگ سدسازی، جاده سازی و پروژه های بزرگ نفتی، باعث شده تا نیاز به شن و ماسه در کشور روز به روز افزایش یابد. از سوی دیگر، صرفه اقتصادی، سهل الوصول بودن و کیفیت بالای مصالح شن و ماسه رودخانه ای، موجب استفاده بیش از حد ظرفیت رسوبی رودخانه ها برای تأمین تقاضای روزافزون مصالح در پروژه های عمرانی شده است. برداشت بی رویه و غیر فنی شن و ماسه از رودخانه ها - که نوعی دخل و تصرف در آن به شمار می آید - آثار منفی فراوانی در پی دارد. حجم، میزان و نیز روش برداشت از یک سو، و زمان و مکان آن از سوی دیگره می تواند آثار منفی بیشماری در ابعاد هیدرولیکی، مورفولوژیکی، زیست محیطی و اقتصادی به دنبال داشته باشد. این آثار محدود به برداشت شن و ماسه نیست، بلکه کیلومترها بالاتر یا پایین تر از آن ظاهر می شود برداشت مصالح رودخانه ای موجب ایجاد حفره هایی در بستر شده که با به هم زدن تعادل حمل رسوب رودخانه باعث می شود تا ظرفیت حمل رودخانه در پایین دست گودال افزایش یافته و کف کتی آن را فراهم آورد که این امر به نوبه خود عوامل هیدورلیکی رودخانه - مانند شیب بستر و عمق جریان - را دستخوش تغییر می کند. علاوه بر این، اگر عمق برداشت به گونه ای باشد که جریان آبشاری در گودال به وجود آورد، فرسایش حاصل می تواند تبدیل به فرسایشی پس رونده شود و بالادست گودال را نیز تهدید کند. حفاری در حاشیه رودخانه ها می تواند موجب انحراف آب به سمت این قسمت و در نتیجه فرسایش کناره های رودخانه شود، که این تغییرات آثار تخریبی بر پل ها و ابنیه احداث شده در حاشیه و روی رودخانه می گذارد.
همچنین برداشت شن و ماسه، معلق شدن مواد رسوبی در بستر را به دنبال دارد که خود روی آبزیان و محیط زیست آبی رودخانه، آثار منفی شدیدی بر جای خواهد گذاشت. بسته به نوع رودخانه و چگونگی برداشت مصالح ساختمانی، شریانی شدن رودخانه از دیگر عواقب برداشت مصالح است. این امر به ویژه در رودخانه های فصلی بیش تر مشهود است، به طوری که با ایجاد کانال های موازی در طول رودخانه در اثر برداشت مصالح، رودخانه در فصل پر آبی قادر به پیدا کردن مسیر اصلی خود نبوده و بنابراین به چند شاخه تقسیم می شود.